Model strukturalny pozwala nam rozpoznać obszary do pracy u klienta. Zidentyfikowanie kontaminacji i ich rodzaju oraz wykluczenia stanów Ja jest istotne dla zrozumienia z jakiego rodzaju trudnościami się mierzy i jak zaplanować interwencję. Aby ułatwić sobie pracę możemy w tym celu przyjrzeć się driverowi (sterownikowi) klienta. W oparciu o obserwację zachowań charakterystycznych dla drivera (sterownika) można trafnie wywnioskować jaką adaptację osobowości ma dana osoba. Tę z kolei można opisać używając koncepcji stanów Ja oraz ich kontaminacji i wyłączenia, co pozwala przedstawić model strukturalny dla każdej adaptacji. Upraszczając: na podstawie drivera można założyć jak wygląda model strukturalny danej osoby. Artykuł przedstawia zestawienie typowego dla danej adaptacji drivera (sterownika) i modelu strukturalnego.

Koncepcja adaptacji osobowości została wprowadzona do Analizy Transakcyjnej przez Paula Ware’a (psychiatrę) i Taibiego Kahlera (psychologa klinicznego, twórcę koncepcji driverów / sterowników). Sam koncept adaptacji osobowości jest materiałem na osobny, obszerny artykuł. Na potrzeby dzisiejszego artykułu pozwolę sobie jednak na pewne uproszczenie zestawiając driver (sterownik) z modelem strukturalnym, z pominięciem opisu poszczególnych adaptacji, o których z pewnością napiszę więcej w przyszłości.

Każdy driver (sterownik) wiąże się z kontaminacją, stąd krótkie przypomnienie terminu. Kontaminacja to przejęcie („skażenie”) części stanu Ja-Dorosły przez Ja-Rodzic (kontaminacja rodzicielska) lub stan Ja-Dziecko (kontaminacja dziecięca). Na modelu strukturalnym zaznacza się ją przez zachodzenie okręgów na siebie. Osoba z kontaminacją jest przekonana, że myśli ze stanu Ja-Dorosły, a nie zauważa, że w rzeczywistości posługuje się przekonaniami rodzicielskimi lub dziecięcymi wierzeniami i fantazjami bazującymi na emocjach. Przykład:
– kontaminacja rodzicielska: „Ludziom nie można ufać.”, „Jeśli ci się nie uda – próbuj do skutku.”;
– kontaminacja dziecięca: „Nigdy nikomu nie zaufam.”, „Ludzie mnie nie lubią.”.
W przypadku kontaminacji podwójnej przekonanie rodzicielskie jest wspierane przez dziecięcą  fantazję, np. ww. „Ludziom nie można ufać” z „Nigdy nikomu nie zaufam”. Przykłady zaczerpnięte z „AT dzisiaj”.

Driver (sterownik): Bądź silny

Charakterystyczny dla adaptacji schizoidalnej* (Kreatywny marzyciel**; Dreamer***).

Występuje podwójna kontaminacja, jako że osoby te mają tendencję do bycia krytycznymi względem siebie ze stanu Ja-Rodzic i przygnębionymi w związku z tym ze stanu Ja-Dziecko. W efekcie ze stanu Ja-Dziecko wycofują się, aby uciec od przykrych odczuć. Im bardziej się wycofują, tym bardziej są względem siebie krytyczne, a im bardziej są krytyczne, tym bardziej się wycofują. Finalnie czują się źle i tkwią w tym poczuciu. Dzieci o tej adaptacji uznały, że nie mogą mieć potrzeb, aby nie dokładać już i tak przeciążonym rodzicom z nadzieją, że jeśli będą wystarczająco silne rodzice to docenią i zatroszczą się o nie. Rozwiązaniem było dla nich wycofanie (zamknięcie się w sobie) oraz fantazjowanie o zaspokojeniu swoich potrzeb zamiast realizowania ich w rzeczywistości.

Nierozwiązane zadanie rozwojowe: zaufanie i bezpieczne przywiązanie.

Charakterystyczne są zakazy: niech ci się nie uda, nie przynależ, nie bądź zdrowy (na umyśle), nie czuj (radości, seksualności, złości), nie odczuwaj radości, nie dorastaj, nie myśl.

Driver (sterownik): Bądź doskonały

Charakterystyczny dla adaptacji obsesyjno-kompulsywnej* (Odpowiedzialny pracoholik**; Thinker***).

Występuje kontaminacja rodzicielska. Dorosły jest napędzany przez rodzicielskie „powinieneś / nie powinieneś”. Osoba ta ma tendencję do przestrzegania rodzicielskich żądań odnośnie powinności ciężkiej pracy i właściwego zachowania bardziej niż zastanawiania się nad tym, na ile te oczekiwania i normy są adekwatne do aktualnej sytuacji. Dzieci o tej adaptacji były nadmiernie dostosowane do rodziców, dorosły za szybko i straciły wiele ze swojego dzieciństwa. Osoby te ignorują zatem płynące ze stanu Ja-Dziecko uczucia i potrzeby.

Nierozwiązane zadanie rozwojowe: testowanie ograniczeń (limitów) i uczenie się jak balansować pomiędzy oczekiwaniami rodziców a własnymi pragnieniami.

Charakterystyczne są występujące zakazy: nie bądź dzieckiem, nie czuj, nie bądź blisko, nie czuj się ważny, nie odczuwaj radości.

Driver (sterownik): Sprawiaj przyjemność

Charakterystyczny dla adaptacji histrionicznej* (Entuzjastyczny przesadzający**; Feeler***).

Występuje kontaminacja dziecięca. W stresujących sytuacjach osoba ta powraca do dziecięcej strategii oceniania rzeczywistości wyłącznie w odniesieniu do jej uczuć. Dorosły jest używany niejako w służbie Dziecka – do znalezienia dowodów na to, że to co czuje jest prawdziwe. W dzieciństwie myślenie tych osób było dyskredytowane. Kiedy myślały słyszały komunikaty w stylu: „nie zaprzątaj tym swojej ślicznej główki”. W rezultacie są one często niepewne efektów swojego toku rozumowania i używają określeń w stylu „Zgaduję, że… / Domyślam się, że…”.

Nierozwiązane zadanie rozwojowe: oddzielenie uczuć od faktów.

Charakterystyczne są zakazy: nie dorastaj, nie myśl, nie bądź ważny, nie bądź sobą.

Driver (sterownik): Staraj się

Charakterystyczny dla adaptacji bierno-agresywnej* (Żartobliwy opozycjonista**; Funster***).

Występuje podwójna kontaminacja. Osoby te są krytyczne względem siebie ze stanu Ja-Rodzic, a następnie walczą z tym ze stanu Ja-Dziecko. Walka, która odbywała się na linii dziecko – rodzice, przenosi się do wewnątrz i konfliktuje stan Ja-Rodzic ze stanem Ja-Dziecko. Symbolizują to strzałki pomiędzy tymi stanami. Jest to nierozwiązany dylemat: im bardziej Ja-Rodzic krytykuje, tym bardziej Ja-Dziecko się broni, a im bardziej Ja-Dziecko się broni, tym bardziej Ja-Rodzic krytykuje. W dzieciństwie osoba ta miała z dużym prawdopodobieństwem nadmiernie kontrolujących rodziców, którzy oczekiwali, że zrobi wszystko zgodnie z ich oczekiwaniami i blokowali w ten sposób rozwój jego autonomii.

Nierozwiązane zadanie rozwojowe: autonomia.

Charakterystyczne są zakazy: nie dorastaj, nie czuj, niech ci się nie uda, nie bądź blisko, nie odczuwaj radości.

Połączenie drivera Bądź doskonały i Bądź silny

Charakterystyczne dla adaptacji paranoidalnej* (Błyskotliwy sceptyk**; Believer***).

Występuje kontaminacja rodzicielska i wykluczony jest stan Ja-Dziecko. Ze stanu Ja-Rodzic osoba ta jest nieugięta w swoich oczekiwaniach odnośnie właściwego zachowania. Próbuje zrobić wszystko tak, aby nikt nie miał żadnych zastrzeżeń. Uczucia i zachowania związane ze stanem Ja-Dziecko, które są spontaniczne i nieprzewidywalne, są w związku z tym wyłączone. Spontaniczność i zabawę uważa za zbyt ryzykowne, aby się w nie angażować.

Joines i Stewart zestawiają tę adaptację z połączeniem driverów Bądź doskonały i Bądź silny, które są współwystępujące u danej osoby. Kahler określa jednak tę adaptację jako związaną z driverem Bądź doskonały (projektowany), charakteryzującym się postawą „Ja jestem OK – Ty jesteś OK, jeśli jesteś doskonały”.

Nierozwiązane zadanie rozwojowe: zaufanie i bezpieczne przywiązanie.

Charakterystyczne są zakazy: nie bądź dzieckiem, nie bądź blisko, nie ufaj, nie czuj, nie odczuwaj radości, nie przynależ.

Połączenie drivera Bądź silny i Sprawiaj przyjemność

Charakterystyczne dla adaptacji antyspołecznej* (Czarujący manipulator**; Doer***).

Występuje kontaminacja dziecięca i wykluczenie stanu Ja-Rodzic. Osoby te myślą z intuicyjnego i kreatywnego stanu Dorosły w Dziecku (Mały Profesor), bardziej niż z faktycznego Dorosłego. Używają swojego myślenia do przechytrzenia innych i wygłupienia ich, bardziej niż do rozwiązywania długofalowych problemów. Rodzicielskie zasady i wartości stoją nierzadko na drodze ich oczekiwaniom, stąd stan Ja-Rodzic jest wykluczony. Dzieci te widzą informację od rodziców jako próbę manipulacji z ich strony. Doświadczając porzucenia ze względu na fizyczną lub emocjonalną nieobecność rodziców, decydują się wygrać rywalizację i „pokazać” rodzicom. Uczą się myśleć i działać jakby im nie zależało i uwodzić innych przez dawanie im tego, czego chcą.

Joines i Stewart zestawiają tę adaptację z połączeniem driverów Bądź silny i Sprawiaj przyjemność, między którymi przeskakuje osoba je posiadająca. Kahler określa jednak tę adaptację jako związaną z driverem Bądź silny (projektowany), charakteryzującym się postawą „Ja jestem OK – Ty jesteś OK, jeśli jesteś silny”.

Nierozwiązane zadanie rozwojowe: zaufanie i bezpieczne przywiązanie.

Charakterystyczne są zakazy: nie bądź blisko, nie czuj (smutku, strachu), niech ci się nie uda, nie myśl (w kategoriach rozwiązywania problemów – myśl jak  przechytrzyć i wygłupić innych).

……………………………………………………………

Powyższe podsumowanie jest skrótem założeń przedstawionych w książce „Personality Adaptations” autorstwa Joinesa i Stewarta (2002). Osoby zainteresowane pogłębieniem tematu odsyłam do tej publikacji oraz do „The Process Therapy Model” Kahlera (2008), którego prace stanowiły podstawę do wniosków wyciąganych przez Joines’a i Stewarta.

Jeśli interesuje Cię jak w związku z tym rozpoznać driver (sterownik) u drugiej osoby zerknij na artykuł: Jak rozpoznać driver w 15 minut?

Jeśli masz ochotę zagłębić się nieco w temat driverów – zerknij na ich szczegółowe opisy:
– Driver: Bądź silny – analiza;
– Driver: Bądź doskonały – analiza;
– Driver: Staraj się – analiza;
– Driver: Sprawiaj przyjemność – analiza.
Opis drivera Spiesz się zamieszczę niebawem.

* Nazwy adaptacji odnoszące się do zaburzeń psychicznych wprowadził Paul Ware (psychiatra), podkreślając jednak, że nie chodzi o sugerowanie zaburzenia w rozumieniu klinicznym, a o zespół typowych cech, które w skrajnym (patologicznym) natężeniu mogą przejawiać się tego rodzaju zaburzeniem. U osób zdrowych występują w znacznie mniejszym natężeniu, przez co wskazują na charakterystyczne zachowania przy jednoczesnym pełnym zdrowiu w klinicznym rozumieniu.

** Nazwy wprowadzone zostały przez Vanna Joinesa (psychologa klinicznego), aby odejść od terminologii klinicznej i podkreślić zarówno negatywne, jak i pozytywne cechy łączące się z każdą adaptacją.

*** Nazwy wprowadzone przez Taibiego Kahlera (psychologa klinicznego) i stosowane w opracowanym przez niego Process Therapy Model (PTM) i Process Communication Model (PCM).

Bibliografia:
Joines, V.; Stewart, I. (2002). Personality Adaptations. Kegworth and North Carolina: Lifespace Publishing and Chapel Hill
Kahler, T. (2008). The Process Therapy Model. Little Rock: Taibi Kahler Associates, Inc.