Czy pamiętasz ostatnią rozmowę, w której nie znalazłeś wspólnego języka z rozmówcą? Jak się wtedy zachowywałeś? Próbowałeś przestawić fakty lub opinie, działać, ironizować, a może starałeś się zadbać o przyjemną atmosferę lub wycofałeś się, aby zebrać myśli i wybrać najlepsze rozwiązanie? A jak zachowywał się Twój rozmówca? Reagował adekwatnie na to co mówisz i robisz, czy też inaczej niż się spodziewałeś? Skoro zostałeś z poczuciem, że nie udało się Wam znaleźć wspólnego języka – coś poszło nie tak. Jak zatem dotrzeć do naszych rozmówców: zbudować porozumienie pozwalające na efektywną wymianę zdań?

Różnimy się od siebie pod wieloma względami. Jednym z nich są preferowane kanały komunikacji oraz obszary, których w kontakcie z innymi staramy się unikać. Badania w tym zakresie prowadzili m.in. psychiatra Paul Ware i psycholog kliniczny Taibi Kahler (twórca znanego analitykom transakcyjnym pojęcia driverów). Bazując na swoich doświadczeniach klinicznych i licznych badaniach opracowali oni podwaliny koncepcji adaptacji osobowości – teorii tak skutecznej, że zainteresowała się nią NASA. Taibi Kahler został poproszony o weryfikację kandydatów na astronautów pod kątem ich profilu osobowościowego właśnie z wykorzystaniem tego modelu.

Jedynym z elementów tej koncepcji jest określenie preferowanych kanałów komunikacji, spośród trzech kategorii: myślenie, uczucia i zachowanie. Są to tzw. drzwi kontaktu, które obejmują:
DRZWI WEJŚCIOWE – obszar, w który osoba inwestuje najwięcej energii i jednocześnie jest on dla niej najbardziej dostępny – najłatwiej zbudować porozumienie w oparciu o niego;
DRZWI KOŃCOWE – obszar pracy, który pozwoli na najefektywniejsze zmiany, jednak przejście do niego jest możliwe dopiero po ustanowieniu kontaktu i zbudowaniu relacji, nie każdy rozmówca może się tutaj dostać;
DRZWI PUŁAPKĘ – obszar obrony, który zablokuje osobę, szczególnie jeśli odwołamy się bezpośrednio do niego.

Kolejność poruszania poszczególnych obszarów (myślenie, uczucie, zachowanie) jest zatem bardzo ważna. Warto znać swoją adaptację i związaną z nią sekwencję drzwi kontaktu, aby zrozumieć swoje potrzeby oraz rozpoznać adaptację naszego rozmówcy lub, jeśli tego nie potrafimy, przynajmniej rozpoznać drzwi wejściowe, aby w oparciu o to zbudować porozumienie. Jest to szczególnie istotne w kontaktach z osobami, których preferencje są odmienne od naszych. Wdrożenie tej koncepcji jest też dużym ułatwieniem dla psychologów, trenerów, coachów i innych profesjonalistów pracujących z klientem nad zmianą. Umiejętne przejście od drzwi wejściowych, w których następuje ustanowienie relacji do drzwi końcowych, które pozwalają na realną zmianę, przy jednoczesnym unikaniu drzwi pułapki, w których klient jest w oporze, pozwala na efektywną pracę i realne wsparcie klienta w procesie zmiany.

W oparciu o obserwację swoich klientów Ware wyróżnił sześć adaptacji osobowości powiązanych z klasyfikacją DSM (stąd też nazwy nawiązujące do niej). Kolejny psycholog kliniczny pracujący nad rozwojem koncepcji – Vann Joines, zaproponował mniej etykietujące nazwy, w których pierwszy człon podkreśla zasoby, a drugi – obszar do rozwoju danej adaptacji.

JAK ZBUDOWAĆ POROZUMIENIE Z OSOBĄ, KTÓREJ DOMINUJĄCA ADAPTACJA TO…

ODPOWIEDZIALNY PRACOHOLIK
Główny driver: Bądź doskonały
Drzwi wejściowe: myślenie (fakty)
Silna strona, której używa: logika
Ceni: dane i informacje

Jest odpowiedzialny i można na nim polegać. Dba o dobre maniery i schludny wygląd. Jeśli powierzy mu się jakieś zadanie z pewnością je wykona. Ma jednak trudność z relaksowaniem się i spontanicznością. To perfekcjonista z nadmiernym poczuciem obowiązkowości. Perfekcji wymaga również od innych, stąd zwykle jest krytyczny. Jego dominujący driver to „Bądź doskonały”, co oznacza, że czuje się dobrze ze sobą, jeśli dokłada starań, aby robić wszystko perfekcyjnie.

Odpowiedzialny pracoholik kontaktuje się z otoczeniem przez myślenie (drzwi wejściowe) i używa określeń odnoszących się do niego („myślę, że…”, „muszę to przeanalizować / przemyśleć”) oraz pyta o szczegółowe dane („Co?”, „Kto?”, „Jak?”). Nawiązanie relacji będzie łatwiejsze, jeśli odwołamy się do myślenia. Korzystne może być także szczere chwalenie go za sprawne wyciąganie wniosków. W komunikacji preferuje adekwatne pytania odnoszące się do faktów.

Przykład nawiązywania relacji:
Rozmówca: „To było nielogicznie.” (myślenie)
Reakcja dopasowana: „Co jeszcze myślisz o tej sytuacji?” (myślenie)
Reakcja niedopasowana: „Jak się z tym czujesz?” (emocje)

Odpowiedzialny pracoholik kieruje się logiką, jednak koncentruje się na niepotrzebnych detalach i całości koncepcji, zamiast na rozwiązaniu problemu. Po nawiązaniu relacji w oparciu o obszar myślenia należy zachęcić go do powiązania myślenia z uczuciami (drzwi końcowe). W tym celu warto nadal zadawać pytania, jednak już o uczucia i emocje. Zintegrowanie emocji z myśleniem pozwoli mu odpuścić i ruszyć dalej z większą swobodą – zmiana nastąpi zatem w obszarze zachowania (drzwi pułapka). W tym momencie można także wyrażać troskę, jako że rozmowa przeniesiona zostaje w obszar emocji. Zachowanie stanowi pułapkę, ponieważ osoba z driverem „Bądź doskonały” stara się robić wszystko perfekcyjnie. Jeśli zasugerujemy, że jej zachowanie wymaga zmiany poczuje, że nie spełnia wewnętrznego nakazu. Utknie wówczas na oskarżaniu siebie i tym mocniej skoncentruje się na obszarze myślenia („muszę to zrozumieć”, „potrzebuję to przemyśleć”), zamiast ruszyć dalej.

BŁYSKOTLIWY SCEPTYK
Główny driver: Bądź doskonały i Bądź silny / Bądź doskonały projektowany
Drzwi wejściowe: myślenie (opinie)
Silna strona, której używa: wartości
Ceni: lojalność i zaangażowanie

Jest doskonałym organizatorem – najpierw myśli, potem działa. Jest czujny i dostrzega detale. Przewiduje potencjalne trudności i jest na nie gotowy. Jest krytyczny względem siebie i innych, w trosce o wysokie standardy. Posiada dwa dominujące drivery: „Bądź doskonały” i „Bądź silny”, co oznacza, że czuje się dobrze ze sobą, jeśli dokłada starań, aby robić wszystko perfekcyjnie, jednocześnie nie okazując słabości i swoich potrzeb.

Błyskotliwy sceptyk kontaktuje się z otoczeniem przez myślenie (drzwi wejściowe). Używa określeń odnoszących się do swoich opinii wynikających z logicznej analizy („uważam, że”). Ceni jasno określony system wartości, do których się odwołuje. Nawiązanie relacji będzie łatwiejsze, jeśli będziemy odwoływać się do jego myślenia zachowując jednocześnie transparentność. Błyskotliwy sceptyk lubi przewidywalność i przejrzystość, jest wyczulony na próby manipulacji. Preferuje adekwatne pytania odnoszące się do jego wartości i opinii.

Przykład nawiązywania relacji:
Rozmówca: „Moim zdaniem należy zachować się rozsądnie.” (myślenie)
Reakcja dopasowana: „Co twoim zdaniem będzie w tej sytuacji rozsądne?” (myślenie)
Reakcja niedopasowana: „I jakie kroki podejmiesz?” (zachowanie)

Błyskotliwy sceptyk myśli schematycznie, przez co może niewłaściwie interpretować sytuacje i działać w oparciu o błędne wnioski. Projektuje też swoje myśli i uczucia na innych. Ważne jest zatem, aby po nawiązaniu relacji zaprosić go do przemyślenia czy jego opinie na temat innych są prawdziwe. Kiedy odkrywa co jest prawdą pojawiają się uczucia (drzwi końcowe) związane z dotychczasowymi osądami. Staje się wtedy mniej sceptyczny i podejrzliwy – następuje zmiana zachowania (drzwi pułapka). Osoba z driverem „Bądź doskonały” i „Bądź silny” robi co może, aby zachowywać się perfekcyjnie i dać sobie radę bez wsparcia innych, więc sugerowanie, że jej zachowanie (drzwi pułapka) wymaga zmiany spowoduje, że poczuje się źle ze sobą i stanie się podejrzliwa. Poczuje się także zaatakowana i odpowie na ten domniemany atak.

KREATYWNY MARZYCIEL
Główny driver: Bądź silny
Drzwi wejściowe: zachowanie (wycofanie)
Silna strona, której używa: wyobraźnia
Ceni: prywatność i własną przestrzeń

Sprawia wrażenie powściągliwego i trzymającego się na uboczu, jest nieśmiały i wrażliwy, stąd wycofuje się z kontaktu z innymi, aby się ochronić. Może być przy tym artystycznie uzdolniony. Pociąga go również nauka, religia lub filozofia. Preferuje samotność, przy czym dla innych jest miły i wspierający. Jego dominujący driver to „Bądź silny”, co oznacza, że czuje się dobrze ze sobą, jeśli ze wszystkim radzi sobie sam i nie okazuje na zewnątrz emocji oraz potrzeb.

Kreatywny marzyciel radzi sobie z otoczeniem przez wycofanie (bierne zachowanie). Nauczył się nie okazywać swoich potrzeb i zaspokajać je w sferze marzeń i wyobraźni. Ustanowienie z nim dobrego kontaktu obejmuje podążanie za nim w jego wyobraźni i wyciągniecie go z niej tak, aby zaczął funkcjonować w rzeczywistości. Aby to osiągnąć warto użyć dyrektywnego stylu komunikacji oraz pytać wprost. Kreatywny marzyciel musi mieć jednak pewność, że wyrażenie siebie nie przytłoczy rozmówcy, stąd należy zadbać o zapewnienie bezpieczeństwa i stabilności podczas rozmowy.

Przykład nawiązywania relacji:
Rozmówca: „Kiedy mam problem wycofuje się i tworzę różne scenariusze.” (zachowanie: wycofanie)
Reakcja dopasowana: „Wyobraź sobie to zatem i opisz co widzisz.” (zachowanie: wycofanie)
Reakcja niedopasowana: „I jakie towarzyszą ci wtedy uczucia?” (emocje)

Kreatywny marzyciel ma tendencję do pogrążania się w swojej wyobraźni. Po nawiązaniu relacji należy zaprosić go do myślenia (drzwi końcowe) o swoich potrzebach i pragnieniach. Ważne jest, aby podzielił się swoimi myślami, a następnie podjął działanie, aby urzeczywistnić swoje pragnienia. Kiedy zintegruje myślenie z zachowaniem pojawi się zmiana w emocjach (drzwi pułapka) – ożywi się i zacznie się ekscytować działaniem. Osoba z driverem „Bądź silny” nauczyła się nie mieć potrzeb i nie wyrażać emocji. Zmuszana do mówienia o swoich emocjach może poczuć się źle ze sobą, jako nie dość silna. Praca na emocjach odbywa się zatem przez integrowanie myślenia z zachowaniem.

ŻARTOBLIWY OPOZYCJONISTA
Główny driver: Staraj się
Drzwi wejściowe: zachowanie (reakcja: lubię / nie lubię)
Silna strona, której używa: humor
Ceni: spontaniczność i kreatywność

Lubi dobrą zabawę i ma dużo energii. Szybko zauważa, co jest nie tak w danej sytuacji i punktuje to. Dobrze się czuje w roli detektywa, krytyka czy reportera śledczego. Ma tendencję do opierania się wszelkim dyrektywnym komunikatom. Za wszelką cenę chce robić rzeczy po swojemu i sprzeciwia się nawet subtelnym naciskom. Ma tendencję do walki o władzę. Jego główny driver to „Staraj się”, co oznacza, że czuje się dobrze ze sobą, jeśli z wkłada dużą ilość energii w różne działania.

Żartobliwy opozycjonista kontaktuje się z otoczeniem przez zachowanie – reakcję typu lubię / nie lubię („Super sprawa!” / „Nieee, bez sensu, nie chcę w to wchodzić.”). Zachowanie to jest też często bierno-agresywne, np. nie prosi wprost o reakcję na swoje potrzeby, ale wysyła ukryte przekazy: zamiast poprosić o otworzenie okna powie: „Trochę tu duszno, prawda?” w oczekiwaniu, że ktoś wstanie i otworzy okno. Najłatwiej zbudować relację pozostając na poziomie reakcji (lubię vs. nie lubię) – reagując żartobliwie. W tej formule czuje się zrelaksowany i bezpieczny.

Przykład nawiązywania relacji:
Rozmówca: „To było zupełnie do kitu.” (zachowanie: reakcja)
Reakcja dopasowana: „Ocho, nie spodobało ci się to.” (zachowanie: reakcja)
Reakcja niedopasowana: „Co jeszcze myślisz o tej sytuacji?” (myślenie)

Kolejnym krokiem jest przejście z żartobliwego tonu do okazania troski niezbędnej, aby Żartobliwy opozycjonista mógł wyrazić uczucia (drzwi końcowe). Dzięki wyrażeniu i doświadczeniu tłumionych emocji przestanie zmagać się tak bardzo ze wszystkimi. Ważne jest wspieranie go i okazywanie akceptacji dla takiego, jakim jest, aby doświadczył, że nie musi się zmieniać, aby być docenionym. Tym samym nie musi walczyć o akceptację. Spowoduje to zmianę w jego sposobie myślenia (drzwi pułapka). Osoba z driverem „Staraj się” inwestuje dużo energii w działania, które jednak nie prowadzą do celu – myśli w kategoriach albo-albo, wszystko albo nic, stąd bezpośrednie odwołanie się do myślenia nie będzie skuteczne i tylko powieli ten schemat.

ENTUZJASTYCZNY PRZESADZAJĄCY
Główny driver: Sprawiaj przyjemność
Drzwi wejściowe: emocje
Silna strona, której używa: współczucie
Ceni: rodzinę i przyjaźń

Ma dużo energii i lubi przebywać z ludźmi. Z serdeczną troską dba o potrzeby innych, zwracając uwagę czy dobrze się czują. Ma jednak tendencję do nadmiernie emocjonalnych reakcji, przez co może się wydawać niestabilny emocjonalnie. Od innych także wymaga uprzejmości i troski o dobrą atmosferę. Jego główny driver to „Sprawiaj przyjemność”, co oznacza, że czuje się dobrze ze sobą, jeśli dba o potrzeby innych osób i to właśnie nauczył się robić już w dzieciństwie. Jest zatem miły i uprzejmy, zależy mu na byciu lubianym i źle znosi konflikty.

Entuzjastyczny przesadzający kontaktuje się z otoczeniem głównie przez uczucia (drzwi wejściowe). Używa określeń odnoszących się do emocji, atmosfery („czuję się…”). Chce sprawiać przyjemność, stąd wypowiada się ostrożnie, często używając trybu przypuszczającego lub pytającego, aby sprawdzić czy to, co mówi, pasuje rozmówcy („tak mi się wydaje”). Emocje są dla niego bardzo ważne i zbudowanie porozumienia będzie łatwiejsze, jeśli odniesiemy się do nich. W ten sposób poczuje, że rozmówca okazał mu uwagę. Najbardziej odpowiada mu troskliwe okazanie zainteresowania dla jego uczuć. Inna możliwość to serdecznie żarty w nawiązaniu do jego emocji.

Przykład nawiązywania relacji:
Rozmówca: „Czuję się tym tak przytłoczony…” (emocje)
Reakcja dopasowana: „Czuję, jak trudne jest to dla ciebie.” (emocje)
Reakcja niedopasowana: „Co myślisz o swojej reakcji?” (myślenie)

Entuzjastyczny przesadzający kieruje się emocjami, jednak są to raczej płytkie emocje, np. wyraża zachwyt, ale raczej nie precyzuje konkretnych zalet. Ma tendencję do uważania, że rzeczywistość jest dokładnie taka, jak mu podpowiadają emocje. Nie uwzględnia przy tym obiektywnych wskaźników. Po nawiązaniu kontaktu warto zaprosić go do myślenia (drzwi końcowe), co pozwoli mu zintegrować emocje z faktami. Najlepiej zrobić to przechodząc do pytań o odczuwane emocje, ponieważ umożliwi to przejście do myślenia. W efekcie tej pracy może nastąpić realna zmiana zachowania (drzwi pułapka) – kiedy zacznie myśleć o tym, co czuje, przestanie reagować nadmiernie emocjonalnie. Osoby z driverem „Sprawiaj przyjemność” od wczesnego dzieciństwa uczą się zachowywać najlepiej jak potrafią, aby sprawiać przyjemność innym. Bezpośrednie pytanie o to co mogą zrobić lub jak mają zamiar działać w danej sytuacji zablokuje je, ponieważ już robią to co mogą, stąd skoncentrują się na swoim przeżywaniu danego problemu.

CZARUJĄCY MANIPULATOR
Główny driver: Bądź silny i Sprawiaj przyjemność / Bądź silny projektowany
Drzwi wejściowe: zachowanie (akcja)
Silna strona, której używa: urok
Ceni: zdolność adaptacji i samowystarczalność

Jest charyzmatyczny i potrafi pociągnąć za sobą innych. Lubi akcję i ekscytację, może zwracać na siebie uwagę wyglądem i drogimi dodatkami. Ma tendencję do manipulowania. Chce być o krok przed wszystkimi i stara się ośmieszyć innych, aby udowodnić swoją wyższość. Za wszelką cenę unika zależności i chce być samowystarczalny. Posiada dwa dominujące drivery, pomiędzy którymi przeskakuje: „Bądź silny” i „Sprawiaj przyjemność”. Z jednej strony czuje się dobrze ze sobą, jeśli ze wszystkim radzi sobie sam i nie okazuje na zewnątrz emocji oraz potrzeb, a z drugiej strony reaguje na potrzeby innych, jednak głównie, aby osiągnąć w ten sposób coś dla siebie.

Czarujący manipulator radzi sobie z otoczeniem przez agresywne działanie w postaci przechytrzania innych. Urokiem i uwodzeniem stara się podporządkować sobie ludzi. Ustanowienie z nim relacji wymaga wyprzedzenia go i ujawnienia manipulacji w żartobliwej konfrontacji. W ten sposób uzyska się jego szacunek i zaciekawienie, które pozwolą na ustanowienie realnego kontaktu, zamiast gry w „złap mnie, jeśli potrafisz”. Nawiązanie pierwszej relacji wymaga odnoszenia się do aktywnego działania.

Przykład nawiązywania relacji:
Rozmówca: „Tu trzeba stanowczo zareagować.” (zachowanie: akcja)
Reakcja dopasowana: „To co zrobisz?” (zachowanie: akcja)
Reakcja niedopasowana: „I myślisz, że to przyniesie założony efekt?” (myślenie)
Ważne jest jednak prowadzenie rozmowy w taki sposób, aby jasne było dla niego, że kontrolujmy rozmowę i reagujemy na próby przechytrzenia nazywając je wprost – w żartobliwy, a nie konfrontacyjny sposób.

Kiedy relacja zostanie nawiązana warto zapytać Czarującego manipulatora jakie są jego potrzeby i skąd założenie, że nie może ich osiągnąć inaczej niż manipulacją. Jest to zaproszenie do zwrócenia uwagi na emocje (drzwi końcowe). Na tym etapie warto wyrażać troskę. Kiedy ujawni emocje i jednocześnie zobaczy, że nie dajemy się przechytrzyć, zacznie pokazywać prawdziwe oblicze, zamiast manipulować. Gdy pozwoli sobie na rzeczywiste odczuwanie, zamiast sprawiania pozorów, dokona się zmiana w myśleniu (drzwi pułapka). Czarujący manipulator koncentruje swoją energię na przechytrzeniu innych i nie myśli długofalowo, stąd zaproszony do przemyślenia czegoś zacznie myśleć o tym jak przechytrzyć rozmówcę, zamiast nad rozwiązaniem problemu.

Jak skorzystać z teorii w praktyce?
Każdy z nas ma pewne aspekty wszystkich sześciu adaptacji. Można zatem mówić o natężeniu cech związanych z daną adaptacją, a nie o jej występowaniu lub nie. Zazwyczaj jednak jedna z nich dominuje i jest wyraźnie dostrzegalna. Nie trzeba jednak znać każdej adaptacji i założeń analizy transakcyjnej, aby skorzystać z tej teorii w praktyce. Jeśli nie mamy pewności co do adaptacji warto podążać za tym, co w danym momencie prezentuje rozmówca. Kluczowe jest rozpoznanie drzwi wejściowych (myślenie, uczucia i zachowanie z podziałem na wycofanie, reakcję i akcję) oraz dopasowanie się do nich. Obszar ten będzie stanowił płaszczyznę do nawiązania relacji. Jeśli przejście, do któregoś z pozostałych obszarów spowoduje blokadę, możemy założyć, że obszar ten stanowi drzwi pułapkę. W ten sposób zidentyfikujemy drzwi wejściowe, końcowe i pułapkę. Rozpoznanie adekwatnego stylu nawiązywania kontaktu pomoże zbudować porozumienie, a profesjonalistom pozwoli na skuteczne prowadzenie klienta do osiągnięcia założonego celu.

Każda adaptacja ma też swoje zasoby i obszary do rozwoju, powiązane z mechanizmem jej powstania. Szczegółowo wykazuję to w poniższych artykułach:
– Adaptacje osobowości – przegląd informacji (koniecznie zobacz tabelę!);
– Stany Ja a drivery – model strukturalny.

Bibliografia:
Joines, V.; Stewart, I.(2002). Personality Adaptations. Kegworth and North Carolina: Lifespace Publishing and Chapel Hill.
Ware, P. (1983). Personality Adaptations (Doors to Therapy). Transactional Analysis Journal, Vol 13(1), Jan 1983, 11-19.