Pasjonat ważnych spraw, walczący o swoje zdanie, współczujący potrzebującym. Realizuje wiele projektów jednocześnie, jednak rzadko je kończy i osiąga założone cele. Pod maską agresji w obronie swojego zdania kryje kompleks niższości, do którego się nie przyznaje. Często porównuje się z innymi, w efekcie czego zazdrości im i doświadcza frustracji. Tak najczęściej opisać można osobę z dominującym driverem Staraj się. Co jednak kryje się głębiej?

Mavis Klein, psychoterapeutka i analityk transakcyjny w swoich książkach dokonuje dogłębnej analizy driverów, omawiając je począwszy od przyczyn wczesnodziecięcych, przez cel, przejawy, zasoby i koszty, aż po manifestację w wersji ekstremalnej (patologicznej). Wpis ten w całości poświęcam omówieniu drivera Staraj się w oparciu o jej wnioski.

Osoby preferujące skrótową formę prezentacji wniosków zapraszam do zerknięcia na tabelkę zamieszczoną pod koniec wpisu.

Opis zachowania

Celem drivera Staraj się jest zapobieganie lękowi przed porażką. Osoby o tym driverze wahają się pomiędzy sprzecznymi dążeniami: bezsilnej bierności i gniewnej zadziorności. Rozwiązują ten konflikt starając się osiągać sukcesy. To „staranie się” wychodzi z Dziecka Przystosowanego i nie prowadzi do założonych rezultatów. Osoby te wkładają dużą ilość energii w działania, które nie są skuteczne, dużo też prokrastynują. Mavis Klein podaje tu przykład osoby, która pływa w miejscu – utrzymuje się na wodzie wkładając w to duży wysiłek, ale jednocześnie nie płynie nigdzie.

Sukces i porażka, lepszy i gorszy, szczęście i nieszczęście – to kategorie, którymi najczęściej oceniają siebie i innych, w swoich wypowiedziach odnoszą się do tych określeń. W ich głosie często słychać złość i sarkazm, a wyraz twarzy wskazuje na zaintrygowanie, irytację lub zmartwienie. Mają tendencję do zadawania więcej niż jednego pytania jednocześnie oraz do nieodpowiadania na zadane im pytanie. Mogą się jąkać, przejawiać niecierpliwość. Ich postawa może być zróżnicowana: nacechowana bojaźliwością lub arogancka (a czasem zmienia się pomiędzy tymi dwoma). Uważny obserwator zauważy jednak, że za jedną postawą stoi także ta druga (za bojaźliwością kryje się arogancja lub też arogancja przykrywa bojaźliwość). Osoby te często mylą asertywność z agresją, której używają, aby zrekompensować odczuwany lęk i wstyd, szczególnie względem tych, którzy są dla nich w jakimś stopniu autorytetem. Nie rozumieją dlaczego w efekcie to właśnie oni są ciągle „usadzani na swoim miejscu”. Driver najczęściej manifestuje się w zarozumiałości lub zawiści i zgorzkniałości. Osoby te często odczuwają też beznadzieję i bezsilność. Mają tendencję do obniżania wartości innych lub kwestionowania ich zdania przy użyciu sarkazmu. Dzieje się tak ze względu na frustrację i gorycz doświadczaną w związku ze świadomością, że nie osiągają pełni swoich możliwości. Te zaś nie mogą się rozwinąć ze względu na zakaz otrzymany od rodziców. W efekcie osoby te oscylują pomiędzy bezsilną zawiścią a podziwem względem innych oraz pomiędzy arogancką zadziornością a uniżonością umniejszającą własną wartość. Mavis Klein podkreśla tu różnicę miedzy zazdrością a zawiścią. Podczas gdy zazdrość jest mieszanką miłości oraz nienawiści i w nieprzesadzonym natężeniu jest naturalną i zdrową ekspresją naszych pragnień, zawiść jest związana tylko z nienawiścią i nie jest zdrowym przejawem. Zawiść bazuje na dwóch fałszywych założeniach:
(1) gdybym tylko miał to, co ma druga osoba z pewnością byłbym szczęśliwy;
(2) inna osoba, która ma to, co ja uważam za ważne do bycia szczęśliwym, z pewnością jest szczęśliwsza niż ja.

W swojej głowie osoba z driverem Staraj się nieustannie konkuruje i porównuje się z innymi. Ma też tendencję do wiary w szczęście, tj. tłumaczenia, że nie miała szczęścia, podczas gdy inni mieli i stąd różnice w efektach. Wypłata skryptowa, do której zmierza ta konkurencja to: „Nie jestem tak dobry, jak myślę, że jestem”. W rzeczywistości osoba posiadająca ten driver nie jest ani tak dobra, jak o sobie myśli w pozycji drivera lub obwiniającego (w miniskrypcie), ani tak niezdolna do osiągnięć, jak to przeżywa w swojej wypłacie.

Osoba o tym driverze zaczyna mnóstwo projektów i nie kończy ich. Szuka też towarzystwa osób, które „starają się” nawet bardziej od niej, przez co może spojrzeć na nie z góry. Pragnie jednak być też blisko niektórych osób, które są jej mniemaniu lepsze od niej. Dla posiadaczy tego drivera najtrudniejsze jest zrozumienie (a nie tylko deklarowanie, że rozumieją), że każdy z nas ma takie obszary, w których jest lepszy niż inni i takie, w których jest gorszy. Chcą wszystko albo nic i w rezultacie kończą z niczym.

Zysk

Zaangażowana w ważne sprawy, odważnie przestawia swoje zdanie i broni słabszych. Żarliwie i niestrudzenie pracuje na rzecz idei, w którą wierzy. Sprawnie posługuje się ciętym dowcipem i potrafi używać go, aby rozluźnić atmosferę. Broni też własnego zdania niezależnie od tego jak trudne to może być, nawet jeśli wszyscy inni już dali za wygraną. Nawet jeśli inni nie zgadzają się z jej zdaniem, podziwiają jej pasję i zaangażowanie.

Koszt

Okazywana wrogość i agresja, arogancja oraz obwinianie zewnętrznych okoliczności za własne porażki. W efekcie swojego nastawienia jest podatna na bóle głowy i choroby powiązane ze stresem, takie jak wrzody. W przypadku osób o tym driverze występuje wyższe niż przeciętne ryzyko śmierci w wypadku. Ekstremalną patologią jest narcyzm i/lub schizoidalny charakter manii wielkościowej.

Geneza

Przyczyną wystąpienia drivera jest wychowanie w rodzinie, w której rodzice (jeden lub oboje) oburzali się lub byli zgorzkniali ze względu na los, który ich spotkał oraz obwiniali innych lub społeczeństwo jako ogół za to, że nie dostali tego, czego oczekiwali od życia. Ich dzieciom nie wolno było odczuwać zadowolenia z siebie. Jeśli się ośmieliły osiągać coś dostawały komunikat: „Za kogo ty się uważasz?”. Driver jest odpowiedzą na silny zakaz rywalizacji z matką lub ojcem („niech ci się nie uda”). Jest powiązany z płcią, co oznacza, że kobieta posiadająca ten driver ma zakaz rywalizacji z matką, a mężczyzna z ojcem. Zakaz ten jest najczęściej niejawny, podczas gdy w bezpośrednich komunikatach rodzice deklarują, że chcą, aby dziecko osiągnęło to wszystko, czego oni nie mogli. Dziecko w swoim stanie Ja-Dziecko jest przerażone możliwością utraty matki lub ojca (zależnie od płci) przez wzbudzenie w nich zawiści, jeśli ośmieli się osiągnąć coś, czego rodzic chciał, ale mu się nie udało. Rodzic natomiast w ten czy inny sposób dławi rozwój dziecka ze względu na swoją niską samoocenę, a w jej konsekwencji obawę przed pozwoleniem dziecku na naturalną i zdrową potrzebę rozwojową, aby zmierzyć się z rodzicielskim autorytetem. W konsekwencji dziecko doświadcza zawieszenia pomiędzy wystąpieniem przeciwko rodzicowi (co byłoby symbolicznym „morderstwem” rodzica), a osiąganiem swoich celów.

W związku: mężczyzna

Mężczyzna z dominującym driverem Staraj się ma trudność w postrzeganiu partnerki jako równej sobie. W konsekwencji albo patrzy na nią z góry, albo z podporządkowanej pozycji. Czasem jest to zmienne. Co ważne, wybiera partnerkę równie jak on zaangażowaną w obwinianie innych osób lub okoliczności zewnętrznych za jego niepowodzenia. Czuje się niesprawiedliwie traktowany przez świat i oczekuje od partnerki, że to zrekompensuje poprzez niesłabnące wyrażanie przez nią żalu ze względu na tę niesprawiedliwość oraz podziwu dla jego wybitnych zdolności, co do których nie powinna mieć wątpliwości, nawet jeśli nikt inny zdaje się ich nie doceniać. W zamian za to traktuje partnerkę podobnie i chwali jej zdolności. Projektuje przy tym na nią swoje przekonania i zakłada, że ona również nie jest odpowiednio doceniana przez innych. Jeśli jednak partnerka ośmieli się sugerować, że on sam może być odpowiedzialny za swoje niepowodzenia – zmieni się radykalnie. Stanie się względem niej nieprzyjemny i będzie z niej agresywnie drwił i poniżał ją przy każdej okoliczności, publicznie i prywatnie.

Pod względem seksualności jest niepewny swojej męskości i może mieć tendencję do kompensowania tego przez zachowania agresywne (w stylu macho). Rzadko osiąga jednak tak entuzjastyczne podporządkowanie, jakiego by oczekiwał, stąd często ucieka się do innego rozwiązania, aby potwierdzić swoją męskość. Pokornie adoruje wyzwolone i pewne siebie kobiety czerpiąc przyjemność z ich uwiedzenia. Krótkoterminowo pochlebia mu to, jednak w dłuższej perspektywie czuje, że zdradził swoją męskość i ma tendencję do impotencji, aby wziąć odwet na swojej „lepszej” partnerce. W umiarkowanym natężeniu drivera tkwi w roli zgubionego chłopczyka. Może być w niej uwodzicielsko czarujący, szczególnie dla pewnych siebie kobiet szukających partnera, którym mogą się zaopiekować. W silnym natężeniu drivera jest agresywny i konfrontacyjny, co wywołuje wrogość zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn.

W związku: kobieta

Kobieta z dominującym driverem Staraj się zachowuje się podobnie jak opisany wyżej mężczyzna, jednak częściej decyduje się na pokorne adorowanie silnego i pewnego siebie partnera, co jest bardziej akceptowane przez społeczeństwo w przypadku kobiet niż mężczyzn. Tak samo odczuwa i wyraża złość, wrogość, rywalizującą postawę, zgorzkniałą urazę – wynikające z niskiej samooceny. Jest onieśmielona przez inne kobiety, które powielają rolę jej matki. Jest zawistna i wrogo nastawiona w stosunku do atrakcyjnych kobiet. Ze względu na niską samoocenę jest szczególnie zazdrosna o swojego partnera i obawia się, że go straci przez inną kobietę. Jeśli przesadzi w swojej zaborczej zazdrości scenariusz ten może się urzeczywistnić. W umiarkowanym natężeniu drivera może być czarująca w swojej wstydliwości względem pewnych siebie mężczyzn, szczególnie starszych. W silnym natężeniu drivera jest odpychająca w swoim agresywnym niezadowoleniu, zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn.

W roli rodzica

Rodzice, których cechuje ten driver, bardzo lubią przypominać swoim dzieciom, jakie mają szczęście, że mają dobre warunki materialne i inne okoliczności, których oni w swoim dzieciństwie nie doświadczyli. Chociaż zapewniają (ze swojego stanu Ja-Rodzic), że cieszą się z danych dzieciom możliwości, których sami nie mieli, dziecko odbiera na emocjonalnym poziomie inny przekaz: zawistne niezadowolenie ze stanu Ja-Dziecko rodzica. W odpowiedzi dziecko żałuje rodziców i nie chce przyczyniać się do wzbudzania w nich zawiści, co mogłoby się zdarzyć, gdyby ośmieliło się mieć osiągnięcia, których rodzicom (w ich mniemaniu) niesprawiedliwie zabroniono ze względu na niesprzyjające okoliczności. Jeśli dziecko ma jednak osiągnięcia to czuje, że nie ma prawa traktować ich jako swojego sukcesu, a raczej jako efekt sprzyjających okoliczności zapewnionych przez rodziców, którzy takiego szczęścia nie mieli. W okresie dorastania, kiedy dziecko ustanawia swoją dojrzałą samoocenę, rodzice z driverem Staraj się najsilniej komunikują swoją karzącą zawiść. Dotyczy to szczególnie rodziców tej samej płci, z którymi identyfikują się dzieci. Rodzice z driverem Staraj się zwykle preferują i mają najczęściej lepsze relacje z dzieckiem odmiennej płci. Dorosłe dzieci kontynuują żałowanie swoich rodziców i generalnie bronią ich, ale jednocześnie nienawidzą ich za to paraliżowanie i wyniszczanie, którego doświadczyli z ich strony. Nienawiść ta jest wyrażana w regularnych wybuchach agresji względem nich oraz nacechowanych wrogością awanturach. Rodzice posiadający driver Staraj się muszą nauczyć się pozwalać dzieciom na satysfakcję z ich własnego życia i wspierać je w tym dążeniu.

Podejście: jak budować relację

Jeśli chcesz dotrzeć do osoby, którą cechuje ten driver ignoruj rywalizacyjne zaczepki, które przekazuje w swoich uwagach. Zamiast tego pokazuj, że cieszysz się jej sukcesami i jednocześnie zachowujesz prawo do cieszenia się własnymi – bez zazdrości czy licytowania się, kto ma więcej czy kto wie lepiej. Pamiętaj też, że osoby te mają głęboko zakorzeniony lęk przed wykazaniem im ich błędów, także w drobnych kwestiach. Z tego względu unikają przewidywania oczekiwanych efektów działań. Po fakcie mogą dzięki temu powiedzieć, że wiedziały wcześniej, że coś się stanie lub coś się nie uda. Dlatego też jeśli miały rację i podkreślają to komunikatem: „Ja mówiłem tak, a ty inaczej. Myliłeś się, a ja miałem rację.” warto zignorować rywalizującą formę i uprzejmie potwierdzić.

Nie zwalniaj ich z podjętych ustaleń. Robiąc to pokazujesz, że masz względem nich tak niskie oczekiwania, jak oni sami względem siebie. Zamiast tego konstruktywnie wyraź złość, jeśli nie dotrzymają obietnicy. Pokażesz tym samym, że wierzysz w ich zdolność do działania i stąd złościsz się, że go nie wykonali. Jest to niezbędne w relacji z osobą o tym driverze – pozwala jej pokonać własne bariery na drodze do sukcesu. Oczywiście osoba ta będzie narzekać na to, że jesteś tyranem bez serca – nie jest to wdzięczne zadanie. Jest to także rolą każdego rodzica, gdy ich nastoletnie dzieci są w naturalnej fazie „staraj się”. Odpuszczanie jest potwierdzeniem nieudolności – brak wymagań potwierdza tylko niską samoocenę.

Samoocena zawiązana z płcią jest ważnym tematem dla osoby o tym driverze. Podejście zależy od płci osoby interweniującej. Jeśli jest tej samej płci warto, aby wysłała komunikat: „Jesteś tak samo OK jak ja. Skoro ja mogę, ty też możesz.” Może to zrobić jawnie ze stanu Ja-Rodzic (rodzicielskie napomnienie) lub niejawnie. W przypadku osoby odmiennej płci sprawa jest nieco bardziej skomplikowana i wymaga większej delikatności, ponieważ taki bezpośredni lub pośredni komunikat od osoby odmiennej płci pogorszy sytuację. Kobieta, która chce pomóc mężczyźnie z driverem Staraj się, może pokazywać swoją niezaradność wobec zadań, których realizacja pozwoli mu na uruchomienie jego poczucia męskości. Analogicznie mężczyzna, który chce pomóc kobiecie z driverem Staraj się, powinien okazywać swoją bezsilność w tych zadaniach, których realizacja pomoże uwolnić jej poczucie kobiecości.

Możliwość zmiany

Wyzwaniem, jakie stoi przed osobą z dominującym driverem Staraj się, jest pełna akceptacja obowiązków i znaczenia dorosłości, a co za tym idzie – spełnienia swoich ambicji. Pierwszym krokiem jest uświadomienie sobie jak wygląda mechanizm powstawania tego drivera oraz jego konsekwencje. Osoba ta jest zbyt przerażona, aby wprost wyrazić swój bunt względem rodzica tej samej płci. Swoje politowanie lub podziw względem rodzica tej samej płci (zależnie od tego, którą opcję wybrała) musi zmienić na najgłębszym poziomie. Ważne, aby zdała sobie sprawę z tego, że ludzie mają wolność w zakresie pozytywnego lub negatywnego postrzegania rzeczywistości, nienależnie od okoliczności życiowych, w których przyszło im żyć. Wiąże się to z przykrym uświadomieniem sobie, że rodzic (najczęściej nieświadomie) pragnął powstrzymać ją przed osiągnięciem spełnienia, tak aby nie kwestionowała jego własnych wymówek. Z tą świadomością musi się zmierzyć otwarcie – przyznając, że tak jest, a nie przez agresję i bezsilną złość na sytuację. Powinna przestać usprawiedliwiać wymówkami niepowodzenia i zgorzknie swoich rodziców, co pozwoli jej przestać usprawiedliwiać także siebie i swoje niepowodzenia, a zamiast tego osiągnąć swoją własną, zdrową samoocenę poprzez wytrwałe działanie. Pozwoli to jej także na patrzenie z przyjemnością na wyniki i samoocenę innych, bez zawiści czy podziwiania, ale jak równy na równego.

Zamiast nieustannie „próbować” i „strać się” – musi zmierzyć się z rodzicielskim zakazem z założeniem, że ma możliwość osiągnąć sukces. Jak ma to zrobić ze świadomością, że w przypadku porażki rodzic może triumfować, co zablokuje gotowość do dalszego działania? Mavis Klein sugeruje, aby nie zdradzać rodzicom ani innym osobom swoich planów, tylko realizować je, co pozwoli uniknąć rozczarowania i poniżenia w przypadku czasowych porażek.

Niezwykle ważne jest, aby osoba o tym driverze przestała porównywać się z innymi. Powinna stworzyć swoje standardy – bez odniesień do innych osób. Nie chodzi tu o porzucanie spraw, w które osoba ta jest zaangażowana, a o zmianę nastawienia. Energia powinna być inwestowana w entuzjastyczne zaangażowanie, które zachęca innych do współdziałania i umożliwia sukces, zamiast wrogiej rywalizacji, która wzbudza opór innych i przyczynia się do porażki.

Podsumowanie informacji o driverze Staraj się (za Mavis Klein):

Osobiście zastanawiam się czy w niektórych aspektach Mavis Klein nie wyciąga zbyt daleko idących wniosków. Tworzy jednak spójny opis stylu funkcjonowania i jego przyczyn. Osoby zainteresowane pogłębieniem tego tematu odsyłam do jej publikacji.

Jeśli zainteresował Cię ten wpis, zerknij na opis pozostałych driverów:
– Driver: Bądź doskonały – analiza;
– Driver: Bądź silny – analiza;
– Driver: Sprawiaj przyjemność – analiza.
Opis drivera Spiesz się zamieszczę niebawem.

Zobacz też jak rozpoznać driver w 15 minut oraz czego możesz dowiedzieć się o modelu strukturalnym w oparciu o driver: Stany Ja a drivery – model strukturalny.

Bibliografia:
Klein, M. (2013). Intimate Relationships: Pain and Joy. Winchester / Washington: Psyche Books